Jak coś zapisać, czyli co to jest zapis zwykły?

Podczas planowania spadkowego często pada sformułowanie o tym, by „zapisać coś dziecku” lub innemu członkowi rodziny. W świetle prawa „zapis” może znaczyć coś innego niż nam się wydaje. Jak zapisać mieszkanie lub samochód? Co to znaczy, że ktoś coś zapisał? Na co uważać przy zapisywaniu czegoś w testamencie? O tym jest ten artykuł.

Co to znaczy, że ktoś komuś coś zapisał?

Potocznie często mówimy, że chcemy coś komuś „zapisać”. Najczęściej mamy wtedy na myśli, że chcemy by określona osoba otrzymała po nas pewną rzecz (np. mieszkanie, samochód, pamiątkę rodzinną). Zdarza się też, iż ktoś wspomina o tym, że komuś „nic w spadku nie zapisze”. Takiej osobie najczęściej chodzi o to, by dany krewny nie otrzymał nic spadku (szerzej na ten temat w artykule Wydziedziczenie – jak skutecznie kogoś wydziedziczyć?)

W odróżnieniu od potocznego rozumienia, słowo „zapis” ma w prawie ściśle określone znaczenie. Istnieją jednak dwa, istotnie się od siebie różniące, rodzaje zapisów:

1. zapis zwykły,
2. zapis windykacyjny.

Ten artykuł omawia pierwszy ze wspomnianych

Co to jest zapis zwykły?

Zapis zwykły to jedno z rozrządzeń testamentowych, którym spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia na rzecz oznaczonej osoby (nazywanej zapisobiercą). Tym samym zapisobierca nie nabywa przedmiotu zapisu z chwilą otwarcia spadku, ale pomiędzy nim a zobowiązanym z zapisu zwykłego (czyli spadkobiercą) powstaje tzw. stosunek zobowiązaniowy. Zapisobierca staje się wierzycielem i może żądać (również sądownie), aby spadkobierca obciążony takim obowiązkiem spełnił na jego rzecz określone świadczenie niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu (wyjątkiem jest sytuacja, gdy spadkodawca oznaczył w testamencie inną chwilę). 

Przeczytaj także Otwarcie spadku – co to znaczy, że spadek się otworzył?

Na pierwszy rzut oka może się to wydawać skomplikowane, ale istotę zapisu zwykłego powinien rozjaśnić następujący przykład: spadkodawca do całego spadku powołał swoją żonę. W tym samym testamencie sporządził zapis zwykły, którym zapisał swojemu bratu 20.000 zł. Po śmierci żona jako jedyny spadkobierca, otrzymała cały spadek. Brat zaś jako zapisobierca, uzyskał uprawnienie do żądania zapłaty wskazanej kwoty od żony spadkodawcy.

Dla porządku należy wskazać, że pewne przepisy, orzeczenia sądów oraz publikacje związane z prawem spadkowym także mówią o pewnych zapisach, np. ustawowy zapis naddziałowy, zapis bankowy czy zapis w SKOK. Kodeks cywilny posługuje się jednak omawianym pojęciem na określenie zapisu zwykłego lub windykacyjnego

Zapis zwykły a powołanie do dziedziczenia

W celu dobrego zrozumienia czym jest zapis zwykły należy najpierw uświadomić sobie czym jest powołanie do spadku, a więc co to właściwie znaczy być spadkobiercą. Powołanie do spadku jest podstawą nabycia jakiejkolwiek części spadku. Podstawa ta może wynikać z testamentu lub z ustawy. Co szczególnie istotne powołanie dotyczy całości lub określonej ułamkiem części spadku (szerzej opisałem to zagadnienie w artykule Rodzaje dziedziczenia – na jakiej podstawie odbywa się dziedziczenie?).

Przykład: spadkodawca w testamencie powołał do całego spadku po równo dwójkę swoich dzieci oraz żonę. Ponadto zawarł w testamencie zapis zwykły, którym zapisał przyjacielowi swój zabytkowy samochód. W rezultacie dwójka dzieci oraz żona będą uprawnione do 1/3 spadku każdy. Przyjaciel zaś nabędzie uprawnienie do żądania wydania i przeniesienia własności zapisanego samochodu od spadkobierców.

W odróżnieniu od powołania do spadku, zapis dotyczy określonego świadczenia. Dlatego też osobę, na rzecz której zapis został ustanowiony nazywa się zapisobiercą, a nie spadkobiercą. Zapisobierca nie jest następcą prawnym spadkodawcy. Uzyskuje korzyść pośrednio, tzn. na skutek wykonania zapisu przez spadkobiercę.

Kogo obciąża zapis zwykły?

Obciążony zapisem zwykłym może być spadkobierca, ale także podmiot uprawniony z zapisu (zarówno zwykłego jak i windykacyjnego). Drugi przypadek ma miejsce w przypadku tzw. dalszego zapisu. Osoba, na której spoczywa obowiązek wykonania zapisu powinna zostać wskazana w testamencie w sposób umożliwiający jej indywidualizację. Niewskazanie takiego obowiązku po stronie konkretnego spadkobiercy nie wpływa jednak na skuteczność zapisu. W takiej sytuacji obowiązek wykonania zapisu zwykłego spoczywa na spadkobiercy, który odziedziczył spadek i to niezależnie od podstawy dziedziczenia (ustawa lub testament). 

Jeżeli w testamencie nie zostanie wskazana konkretna osoba obciążona zapisem, dłużnikami będą wszyscy spadkobiercy, a ich odpowiedzialność będzie proporcjonalna do udziałów w spadku (przedmiocie zapisu).

Zapis na rzecz spadkobiercy (zapis naddziałowy)

Zapisać można coś także osobie, która została powołana do spadku (czyli będzie spadkobiercą). Niema ku temu najmniejszych przeszkód. Zapis zwykły uczyniony na rzecz spadkobiercy nazywa się zapisem naddziałowym. Jeżeli jednak zapisobiercą będzie ten sam podmiot, co zobowiązany do wykonania tego konkretnego zapisu zwykłego, zobowiązanie do wykonania takiego zapisu wygaśnie (na skutek tzw. konfuzji).

Co można zapisać?

Przedmiotem zapisu zwykłego może być tylko świadczenie o charakterze majątkowym. W szczególności zapisem zwykłym można zobowiązać spadkobiercę do:

1. przeniesienia własności:
   • rzeczy oznaczonej co do tożsamości (np. konkretny obraz, mebel, samochód, mieszkanie),
   • rzeczy oznaczonej co do gatunku (np. złota moneta jednouncjowa),
   • przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego,
   • udziału w rzeczy, przedsiębiorstwie, gospodarstwie rolnym,
2. ustanowienia odrębnej własności lokalu,
3. zapłaty oznaczonej sumy pieniędzy (jednorazowo bądź cyklicznie),
4. umorzenia długu,
5. wykonania określonego dzieła (np. wyremontowania mieszkania, namalowania obrazu),
6. świadczenia określonych usług (np. zawożenia danej osoby do lekarza w razie potrzeby),
7. ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego,
8. oddania rzeczy (np. narzędzi, samochodu) do bezpłatnego korzystania.

Należy uważać, gdy zapisów jest wiele

Ustanawiając w testamencie zapisy należy mieć na uwadze, by nie wyczerpały one większości majątku, który będzie dziedziczony. Ważne też, by z treści testamentu jasno wynikało, że chodzi o zapisy. Jeżeli w testamencie przeznaczone zostaną określonej osobie bądź osobom przedmioty majątkowe, których wartość wyczerpuje prawie cały spadek, osoby takie uznaje się w razie wątpliwości nie za zapisobierców, ale za spadkobierców. Tym samym osoby te będą także odpowiedzialne za długi spadkowe.

Zapis zwykły pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu

Zapis zwykły może być uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Poszerza to znacznie swobodę dysponowania majątkiem na wypadek śmierci. Dzięki odpowiednim warunkom i terminom przy ustanawianiu zapisów zwykłych można istotnie wpłynąć na dalsze losy majątku. Pośrednio można także wymóc na beneficjentach (zapisobiercach) odpowiednie zachowanie. Warunki mogą być zawieszające lub rozwiązujące i mogą dotyczyć zdarzeń zarówno sprzed otwarcia, jak i po otwarciu spadku. Nie ma przeszkód, by w odniesieniu do jednego zapisu i jednego zapisobiercy wprowadzać równocześnie kilka warunków i terminów.

Przykład: spadkodawca do całego spadku powołał swoją małżonkę. Ponadto w testamencie ustanowił zapis zwykły obejmujący przeniesienie własności mieszkania na rzecz swojego wnuka po warunkiem zawieszającym, że ten skończy studia oraz pod warunkiem rozwiązującym, że wnuk wyemigruje z kraju.

Zapis zwykły jest długiem spadkowym

Obowiązek wykonania zapisu zwykłego jest długiem spadkowym i do jego wykonania odnoszą się zasady określające odpowiedzialność za te długi. Oznacza to, że zapisobierca może dochodzić wykonania zapisu bez względu na to, czy przedmiot zapisu znajduje się w spadku. Odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisów zwykłych jest jednak ograniczona do stanu czynnego spadku.

Przykład: spadkodawca zapisał 20.000 zł na rzecz swojego przyjaciela. W skład spadku weszły wyłącznie nieruchomości i samochody osobowe. Spadkobierca musi wykonać zapis, natomiast nie ma znaczenia skąd pochodzić będą pieniądze (może to być np. sprzedaż nieruchomości, kredyt, własne środki itd.).

Odpowiedzialność ta jest jednak ograniczona, gdy zobowiązany do wykonania zapisu jest równocześnie uprawniony do zachowku. W takiej sytuacji spadkobierca zobowiązany do zapłaty zachowku może żądać zmniejszenia zapisów zwykłych.

Zapisobierca nie ponosi jednak odpowiedzialności za długi spadkowe.

Rzecz oznaczona co do tożsamości

Istnieje wyjątek od powyższej zasady, że zapisobierca może dochodzić wykonania zapisu bez względu na to, czy przedmiot zapisu znajduje się w spadku. Jeżeli w testamencie nie zostało wskazane inaczej zapis rzeczy oznaczonej co do tożsamości będzie bezskuteczny, jeżeli rzecz zapisana nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo jeżeli spadkodawca był w chwili śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy. 

Zatem w przypadku konkretnie określonej rzeczy, dla skuteczności zapisu wymagane jest, by jednocześnie:

1. rzecz należała do spadku w chwili jego otwarcia,
2. spadkodawca nie był w chwili śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy.

Spadkodawca może postanowić inaczej, tzn., że zapis ma zostać wykonany, nawet w wypadku, gdy jego przedmiot nie wchodzi w skład spadku. W przypadku takiej woli spadkodawcy w celu prawidłowego wykonania zobowiązania obciążony zapisem powinien nabyć daną rzecz i przenieść jej własność na zapisobiercę albo spowodować, aby osoba trzecia przeniosła na zapisobiercę własność tej rzeczy.

Zapis zwykły a stwierdzenie o nabyciu spadku

Zapisobierca zwykły nie jest wymieniany w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, akcie poświadczenia dziedziczenia ani europejskim poświadczeniu spadkowym. Nie istnieje też żadna procedura poświadczenia praw do zapisu zwykłego. Jest tak dlatego, że zapis zwykły to po prostu wierzytelność (np. uprawnienie do żądania zapłaty określonej kwoty lub wydania zapisanej rzeczy), której uprawniony może dochodzić od wskazanego w testamencie spadkobiercy.

Zapis zwykły – przykłady

Zapis zwykły by był skuteczny, musi zostać uczyniony w testamencie. Nie ma przy tym znaczenia jaki to będzie testament.

Jeżeli planujesz w swoim testamencie własnoręcznym coś komuś zapisać, to pomocne mogą być poniższe przykłady (przeczytaj także Kiedy testament własnoręczny jest ważny?).

Przykład zapisania sumy pieniężnej: zobowiązuję powołanego do spadku Jana Kowalskiego (syna) do wypłacenia mojej siostrzenicy Jadwidze Nowak, córce Władysława i Bronisławy, tytułem zapisu zwykłego, w terminie 6 (sześciu) miesięcy od daty otwarcia spadku, kwoty 100.000,00 zł (sto tysięcy złotych).

Przykład zapisania udziału w nieruchomości: zobowiązuję powołanego do spadku Andrzeja Kowalskiego (męża) do przeniesienia na rzecz mojej wnuczki Agnieszki Nowak, córki Marii i Piotra tytułem zapisu zwykłego, udziału wynoszącego 1/2 (jedną drugą) część w zabudowanej nieruchomości położonej w miejscowości X, gmina Y, oznaczonej jako działka ewidencyjna numer XYZ o powierzchni ok. 1000 m2, dla której nie została dotychczas założona księga wieczysta, w terminie 1 roku od daty otwarcia spadku.

Przeczytaj także: Zachowek – kto, kiedy, ile i jak może żądać?

Podstawa prawna
Kodeks cywilny: art. 968, 970 – 981.