Rodzaje dziedziczenia – na jakiej podstawie odbywa się dziedziczenie?

Istnieją jedynie dwie drogi powołania do spadku. Rodzaje dziedziczenia określa się także jako źródła powołania lub tytułu do spadku. Ustalenie podstawy dziedziczenia pozwala określić kto i w jakich częściach dziedziczy spadek. Ten artykuł wyjaśnia w jakiej sytuacji nastąpi dziedziczenie ustawowe, a w jakiej dziedziczenie testamentowe.

Rodzaje dziedziczenia

Polskie prawo przewiduje jedynie dwa źródła powołania do spadku (rodzaje dziedziczenia). Określa się je także jako tytuły do spadku. Pierwszym z nich jest ustawa (tzw. powołanie do spadku z ustawy), drugim natomiast jest testament (tzw. powołanie do spadku z testamentu). W związku tym wystąpić mogą jedynie trzy warianty dziedziczenia:

1. dziedziczenie wyłącznie na podstawie testamentu,
2. dziedziczenie wyłącznie na podstawie ustawy,
3. dziedziczenie częściowo na podstawie testamentu i częściowo na podstawie ustawy.

Dziedziczenie wyłącznie na podstawie testamentu

Dziedziczenie wyłącznie na podstawie testamentu ma miejsce wtedy, gdy spadkodawca sporządził ważny testament, w którym skutecznie powołał jednego albo kilku spadkobierców do całości spadku i nie wystąpią żadne przeszkody, aby spadkobiercy tacy mogli dziedziczyć. Sytuacja taka będzie miała miejsce również, gdy na miejsce spadkobiercy testamentowego, który nie chce lub nie może dziedziczyć, wejdzie spadkobierca podstawiony i w ten sposób wystąpi skuteczne powołanie do całości spadku w testamencie. Może się jednak zdarzyć, że spośród osób wskazanych przez spadkodawcę w testamencie jako spadkobiercy tylko niektóre nie będą chciały lub nie będą mogły dziedziczyć, natomiast wśród nich znajdzie się przynajmniej jedna, która będzie chciała i mogła być spadkobiercą. W takim przypadku ma miejsce tzw. przyrost. W konsekwencji również wtedy dojdzie do dziedziczenia całości spadku wyłącznie na podstawie testamentu.

Dziedziczenie wyłącznie na podstawie ustawy

Z uwagi na to, że stosunkowo niewiele osób pozostawia po sobie testament, dziedziczenie ustawowe jest statystycznie najczęstsze. Dziedziczenie wyłącznie na podstawie ustawy ma miejsce wtedy, gdy nastąpiła co najmniej jedna z wymienionych okoliczności:

1. spadkodawca nie sporządził testamentu,
2. sporządzony przez spadkodawcę testament okazał się nieważny lub bezskuteczny,
3. spadkodawca odwołał testament w całości lub w tej części, w jakiej powoływał spadkobierców do dziedziczenia,
4. testament sporządzony przez spadkodawcę zaginął lub został zniszczony, tak że nie można odtworzyć jego treści,
5. powołanie spadkobiercy do całości spadku okazało się nieważne lub nieskuteczne,
6. żadna z osób, które spadkodawca powołał do dziedziczenia, nie chce lub nie może być spadkobiercą.

Dziedziczenie częściowo na podstawie testamentu i częściowo na podstawie ustawy

Sporządzając testament nie ma obowiązku, by rozporządzić w nim całym swoim majątkiem. Dziedziczenie natomiast zawsze dotyczy całości pozostawionego majątku (który w momencie śmierci „zmienia się” w spadek). Możliwa jest zatem sytuacja taka, że część spadku zostanie rozdysponowana zgodnie z zawartą w testamencie wolą spadkodawcy, a pozostała część przypadnie osobom uprawnionym z ustawy. Ma wtedy miejsce równolegle zarówno dziedziczenie na podstawie testamentu (w stosunku do części rozdysponowanej w testamencie) jak i dziedziczenie na podstawie ustawy (w stosunku do części co do której spadkodawca w testamencie się nie wypowiedział).

Pierwszeństwo i wyłączność testamentu

W przypadku sporządzenia ważnego testamentu zasadą jest, że ma on pierwszeństwo przed ustawą. Wynika to wprost z przepisu Kodeksu cywilnego. Należy zatem zawsze sprawdzić, czy zmarły pozostawił testament.

Warto także mieć na uwadze, że testament jest jedyną drogą do rozdysponowania majątkiem na wypadek śmierci. Nie można zatem zastąpić testamentu np. umową o dziedziczenie. 

Przesłanki nabycia spadku

W prawie polskim spadkobierca nabywa spadek z mocy prawa z chwilą otwarcia spadku, a więc fundamentalnym elementem dziedziczenia jest śmierć spadkodawcy (więcej na ten temat możesz przeczytać w artykule Otwarcie spadku – co to znaczy, że spadek się otworzył?). 

Ponadto, aby cokolwiek odziedziczyć, muszą zostać spełnione trzy przesłanki:

1. spadkobierca jest powołany do spadku (tzn. jest w kręgu spadkobierców ustawowych lub został powołany w testamencie),
2. spadkobierca ma zdolność dziedziczenia (więcej na ten temat możesz przeczytać w artykule Zdolność do dziedziczenia – kto może być spadkobiercą?),
3. nie zachodzą w stosunku do spadkobiercy okoliczności wyłączające skuteczność jego powołania (tzn. nie został uznany za niegodnego, nie zrzekł się dziedziczenia lub nie odrzucił spadku).

Podstawa prawna
Kodeks cywilny: art. 926.