Dziedziczenie ustawowe, czyli kto dziedziczy gdy nie ma testamentu

Dziedziczenie na podstawie ustawy następuje przede wszystkim wtedy, gdy nie ma testamentu. Pozostawiony testament jednak nie zawsze powoduje wyłączenie dziedziczenia ustawowego. Z tego artykułu dowiesz się w jakiej kolejności przebiega kodeksowe dziedziczenie oraz kto, kiedy i ile może odziedziczyć.

Co to jest dziedziczenie ustawowe (dziedziczenie beztestamentowe)

Zgodnie z Kodeksem cywilnym istnieją jedynie dwie drogi dziedziczenia: testament oraz ustawa (więcej na ten temat możesz przeczytać w artykule Rodzaje dziedziczenia – na jakiej podstawie odbywa się dziedziczenie?). 

Zasada jest dość prosta, jeśli pozostawimy po sobie ważny testament to dziedziczenie odbywa się na podstawie testamentu. Jeśli jednak nie napiszemy testamentu lub napiszemy testament, który w chwili otwarcia się spadku (a więc śmierci spadkodawcy – więcej na ten temat w artykule Otwarcie spadku – co to znaczy, że spadek się otworzył?) pozostawia pewną część naszego majątku nierozdysponowaną, wtedy mamy do czynienia z dziedziczeniem ustawowym. Podobnie dzieje się, gdy napisany testament okaże się nieważny.

Przykład 1: spadkodawca pozostawił po sobie testament, w którym powołał swojego kuzyna do ¼ spadku, swoją wnuczkę do ¼ spadku oraz pewną fundację także do ¼ spadku. Spadkodawca świadomie pozostawił ćwierć ( ¼ ) spadku nierozdysponowaną. W rezultacie wobec ¾ spadku będzie miało miejsce dziedziczenie na podstawie testamentu, zaś dziedziczenie pozostałej ¼ odbędzie się na podstawie ustawy.

Zatem dziedziczenie ustawowe to dziedziczenie na podstawie przepisów prawa cywilnego, a ściślej przepisów prawa spadkowego. Mówiąc obrazowo dziedziczenie ustawowe to jakby „ustawienia fabryczne spadku”. Jeśli sprawy nie zostaną przez spadkodawcę uregulowane inaczej, wtedy znajdują zastosowanie te właśnie reguły. Z uwagi na niewielki odsetek osób, które pozostawiają po sobie testament, jest to najczęstszy rodzaj dziedziczenia.

Kiedy ma miejsce dziedziczenie na podstawie ustawy? – pierwszeństwo testamentu

Wyraźnie należy zaznaczyć, że w przypadku dziedziczenia ważny testament ma zawsze pierwszeństwo przed ustawą. W przypadku regulowania formalności spadkowych najpierw sprawdza się, czy spadkodawca pozostawił testament, a dopiero potem rozważa się czy zastosowanie znajdą reguły ustawowe. W rezultacie dziedziczenie na podstawie reguł ustawy ma miejsce, gdy:

1. spadkodawca nie pozostawił testamentu,
2. spadkodawca co prawda pozostawił testament, ale w toku postępowania sądowego okazał się nieważny (jednakże, gdy sporządził więcej niż jeden testament i żadnego z nich nie odwołał, aby doszło do dziedziczenia ustawowego nieważne muszą być wszystkie testamenty),
3. spadkodawca sporządził testament, który zaginął lub został zniszczony i nie jest możliwe odtworzenie jego treści np. na podstawie innych dokumentów czy zeznań świadków (dziedziczenie ustawowe jednak nie nastąpi, jeżeli testament zaginął lub został zniszczony, ale możliwe jest odtworzenie jego treści),
4. osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami (w tym przypadku czasem jednak może wystąpić tzw. podstawienie lub przyrost),
5. spadkodawca nie powołał swoich spadkobierców do całego spadku (wtedy dziedziczenia ustawowe ma miejsce tylko do tej niezagospodarowanej części).

Spadkobiercy ustawowi – krąg spadkobierców

Kodeks cywilny dzieli spadkobierców na pięć grup. Ma to taki skutek, że dojście do dziedziczenia osób z grupy bliższej wyłącza od dziedziczenia osoby z dalszych grup. Jeśli zatem przykładowo osoby z grupy pierwszej zostaną spadkobiercami to nie będą już brani pod uwagę ewentualni potencjalni spadkobiercy z pozostałych grup. Kodeks cywilny realizuje zasadę zgodnie z którą spadek nie może pozostać niczyj, dlatego jeśli spadkobierca nie pozostawi po sobie żadnych bliskich osób albo nie będą one dziedziczyć to spadek przypadnie Skarbowi Państwa. 

Grypy spadkobierców ustawowych:

1. małżonek i potomkowie (dzieci, wnuki itd.) spadkodawcy,
2. małżonek, rodzice, rodzeństwo i potomkowie rodzeństwa spadkodawcy,
3. dziadkowie spadkodawcy i ich potomkowie,
4. dzieci małżonka spadkodawcy (pasierbowie),
5. gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce lub Skarb Państwa. 

Uwaga – w niektórych sytuacjach przepisy nakazują traktowanie żyjącego spadkobiercy tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Oznacza to, że przy ustalaniu kręgu osób uprawnionych do dziedziczenia po zmarłym przyjmuje się fikcję, iż spadkobierca taki w chwili śmierci spadkodawcy już nie żył. Więcej na ten temat w artykule Osoby traktowane jakby nie dożyły otwarcia spadku.

Grupa I – małżonek i potomkowie (dzieci, wnuki)

W pierwszej kolejności na podstawie ustawy dziedziczą dzieci oraz małżonek. Do obliczenia części spadku przypadającej każdemu z nich stosuje się następujące reguły:

• zasadą jest, że dzieci i małżonek spadkodawcy dziedziczą w równych częściach (tzn. dostają taką samą część spadku),
• część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼ spadku (małżonek, niezależnie od liczby dzieci pozostawionych przez zmarłego, ma „gwarantowane” 25% spadku),
• jeśli któreś dziecko spadkodawcy zmarło przed nim to udział w spadku, który by temu dziecku przypadał przechodzi na jego dzieci (tzn. na wnuki zmarłego). Regułę tę stosuje się aż do wyczerpania potomków zmarłego, tzn., jeśli wnuk zmarł przed spadkodawcą to dziedziczą dzieci wnuka (prawnuki) i tak dalej,
• jeśli w chwili śmierci spadkodawca nie pozostawał w związku małżeński, a miał dzieci, to cały spadek odziedziczą jego dzieci (lub – zgodnie z regułą powyżej – wnuki, prawnuki itd.). Reguła ta znajduje zastosowanie także w przypadku rozwodu.

Przykład 2: Spadkodawca pozostawił dwójkę dzieci. W chwili śmierci był w związku małżeńskim. Jego spadkobiercami będą więc trzy osoby: dwójka dzieci oraz małżonka. Każdy otrzyma po 1/3 spadku.

Przykład 3: Spadkodawca pozostawił piątkę dzieci, a w chwili śmierci był w związku małżeńskim. Jego spadkobiercami będzie więc sześć osób: piątka dzieci oraz małżonka. W tym przypadku małżonka otrzyma „gwarantowaną” ¼ część spadku, zaś pozostała część (3/4) przypadnie w równych częściach dzieciom. W rezultacie każde z dzieci otrzyma po 3/20 spadku (3/4 × 1/5 = 3/20).

Przykład 4: Spadkodawca pozostawił trójkę dzieci, a w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim. Ponadto kilka lat przed nim zmarł jego syn, który pozostawił dwójkę dzieci (wnuków spadkodawcy). W rezultacie spadkobiercami będzie pięć osób: trójka dzieci oraz dwoje wnuków. Każde z trójki dzieci spadkodawcy otrzyma po ¼ spadku, zaś pozostała ćwiartka zostanie podzielona równo między dzieci zmarłego syna. Wnuki otrzymają więc po 1/8 spadku (1/4 × ½ = 1/8).

Grupa II – małżonek, rodzice, rodzeństwo i dzieci rodzeństwa

Może zdarzyć się tak, że spadkodawca w chwili śmierci pozostawał w związku małżeńskim, ale nie posiadał żadnego potomstwa. W takim przypadku, nieco wbrew intuicji, spadek nie przypadnie w całości małżonkowi. Do pewnej części pozostawionego majątku będą uprawnieni także pozostali krewni zmarłego.

Dziedziczenie przez małżonka i rodziców

Jeśli spadkodawca pozostawał w związku małżeński, a w chwili śmierci jego rodzice żyli to dziedziczyć będzie zarówno małżonka, jak i rodzice spadkodawcy. W takim przypadku połowa spadku ( ½ ) przypadnie małżonce, a rodzice otrzymają po ¼ . 

Od tej zasady jest jeden wyjątek, gdy nie zostało ustalone ojcostwo. W takim przypadku dziedziczy małżonka oraz matka spadkodawcy. Każda z nich otrzyma wówczas połowę ( ½ ) spadku.

Dziedziczenie wyłącznie przez rodziców

W pewnych sytuacjach cały spadek może przypaść rodzicom. Stanie się tak, gdy spadkodawca:

• nie pozostawił żadnego potomstwa,
• w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim,
• oboje rodziców żyli w chwili śmierci spadkodawcy.

W takim przypadku spadek przypadnie rodzicom w częściach równych, tzn. każdy z nich otrzyma po ½ spadku.

Dziedziczenie przez rodzeństwo i ich potomków

Wśród spadkobierców ustawowych jest także rodzeństwo spadkodawcy. Rodzeństwo dziedziczy zamiast jednego z rodziców, a więc wyłącznie wtedy, gdy co najmniej jedno z dwojga rodziców nie żyło w chwili śmierci spadkodawcy. Rodzeństwo dziedziczy więc wtedy, gdy spadkodawca:

• nie pozostawił potomstwa,
• w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim, 
• jedno z rodziców zmarło przed spadkodawcą.

W takim przypadku udział przypadający rodzicowi przypada rodzeństwu w częściach równych.

Przykład 5: Spadkodawca był bezdzietnym wdowcem. Jego ojciec zmarł kilka lat przed nim. W momencie śmierci żyli: matka, rodzona siostra i przyrodni brat, z którym spadkodawca miał wspólną matkę. Do dziedziczenia dojdzie cała trójka: matka, siostra oraz przyrodni brat (w takiej sytuacji do dziedziczenia wystarczy jedynie jeden wspólny rodzic). Matka otrzyma ½ spadku, natomiast pozostała dwójka „przejmie” drugą połowę, która przypadłaby ojcu. W rezultacie siostra oraz brat otrzymają po ¼ spadku (½ × ½ = ¼). 

Dziedziczenie przez potomstwo rodzeństwa – bratankowie, siostrzenice i ich dzieci

Następne „w kolejce” spadkobierców ustawowych są potomkowie rodzeństwa (ich dzieci, wnuki itd.). Dziedziczą oni w miejsce swoich rodziców, tzn. w miejsce sióstr i braci spadkodawcy. Potomstwo rodzeństwa dziedziczy wtedy, gdy spadkodawca:

• nie pozostawił potomstwa,
• w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim,
• jedno z rodziców zmarło przed spadkodawcą,
• brat lub siostra zmarli przed spadkodawcą, pozostawiając po sobie potomstwo.

Jeśli rodzeństwo spadkodawcy przysposobiło dzieci w sposób pełny, to te dzieci dziedziczą po spadkodawcy jako po swoim wujku/ciotce, a jeśli przysposobienie miało charakter niepełny, to dzieci tak przysposobione nie dziedziczą po spadkodawcy, gdyż nie jest on traktowany jak ich krewny.

Przykład 6: Spadkodawca był bezdzietnym wdowcem. Jego matka zmarła kilka lat przed nim. Miał dwie siostry. Jedna z nich również zmarła przed nim, pozostawiając po sobie dwójkę dzieci. W rezultacie do spadku dojdą: ojciec, siostra oraz dwoje dzieci zmarłej siostry. Ojciec otrzyma ½, siostra ¼ (połowę tego co otrzymałaby matka), a pozostała ¼ podzielona zostanie równo pomiędzy dzieci zmarłej siostry. W rezultacie otrzymają one po 1/8 spadku (½ × ¼ = 1/8).

Grupa III – dziadkowie spadkodawcy i ich potomstwo

W dalszej kolejności, gdy nie dziedziczą spadkobiercy z grup poprzednich, spadek może przypaść dziadkom. Spadek po wnuku przypadnie im, gdy spadkodawca:

• nie pozostawił potomstwa,
• w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim,
• nie pozostawił rodziców (tzn. rodzice zmarli przed nim),
• nie pozostawił rodzeństwa, a jego rodzeństwo nie posiadało potomstwa lub ich potomstwo zmarło przed spadkodawcą.

Dziadkowie dziedziczą w częściach równych.

Jeżeli jednak któryś dziadek albo babcia zmarli przed swoim wnukiem, to ich udział przechodzi na dzieci dziadków, a więc na rodzeństwo rodziców (wujków i ciotki). 

Przykład 7: Spadkodawca był bezdzietnym kawalerem. Jego rodzice zmarli kilka lat przed nim. Spadkodawca był także jedynakiem. W momencie jego śmierci żyli: dziadek od strony matki oraz babcia od strony ojca. Matka była jedynaczką, natomiast ojciec posiadał dwie siostry. W rezultacie dziadek oraz babcia otrzymają po 1/3 spadku, natomiast ciotki (córki zmarłego dziadka) otrzymają po 1/6 spadku (1/2 × 1/3 = 1/6).

Grupa IV – pasierbowie (dzieci małżonka)

Przedostatnią grupą spadkobierców ustawowych są dzieci małżonka (pasierbowie). Dzieci małżonka spadkodawcy, niebędące zarazem dziećmi spadkodawcy i przez niego nieprzysposobione, w pewnych okolicznościach również mogą po nim dziedziczyć.

Po pierwsze pasierb dziedziczy z ustawy wyłącznie wtedy, gdy brak spadkobierców z grup poprzednich. A zatem pasierb może coś odziedziczyć, gdy spadkodawca:

• nie pozostawił potomstwa, 
• pozostawał w związku małżeńskim, ale małżonek zmarł przed nim, 
• nie pozostawił rodziców (zmarli przed nim),
• nie pozostawił rodzeństwa, a jego rodzeństwo nie posiadało potomstwa lub ich potomstwo zmarło przed spadkodawcą,
• nie pozostawił dziadków.

To jednak nie wszystkie przesłanki. Zgodnie z Kodeksem cywilnym dziedziczyć może tylko pasierb, którego żadne z rodziców już nie żyje w chwili śmierci spadkodawcy. Mówiąc prościej, pasierb, by zostać spadkobiercą, musi być sierotą zupełną w chwili śmierci spadkodawcy (czyli wdowca po swojej matce). 

Grupa V – gmina i Skarb Państwa

Zgodnie z prawem spadek nie może pozostać niczyj. Nie zawsze jednak może go przyjąć ktoś z wyżej wymienionych osób. W takim przypadku spadek przypadnie państwu. 

Stanie się tak w przypadku braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy. Spadek, wówczas przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Jeżeli jednak ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

Przeczytaj także Co to jest spadek i co wchodzi w skład spadku?

---

Podstawa prawna
Kodeks cywilny: art. 931 – 935.