Zachowek – kto, kiedy, ile i jak może żądać?

Zachowek to uprawnienie bliskich krewnych spadkodawcy do żądania określonej kwoty od osób, które otrzymały spadek. Komu przysługuje zachowek? Jak się go oblicza? Kiedy się należy? Kto może żądać zachowku? Ten artykuł odpowiada na te pytania.

Czym jest zachowek?

Zachowek jest pewnym uprawnieniem, które przysługuje najbliższym krewnym zmarłego i które ma na celu zabezpieczenie ich interesów niezależnie od tego kto został powołany do dziedziczenia w testamencie. Prawo do zachowku powoduje z jednej strony pewne ograniczenie pełnej swobody w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci, z drugiej zaś chroni bliskich zmarłego przed tym, że nie otrzymają nic w spadku. 

W skrócie prawo do zachowku polega na tym, że bliscy zmarłego spadkodawcy (dzieci, wnuki, rodzice, mąż, żona) mogą żądać od wskazanych w testamencie spadkobierców (ale nie tylko od nich, o czym dalej) zapłaty pewnej określonej kwoty. Ta kwota jest swego rodzaju „gwarantowanym” minimum, które najbliżsi zmarłego otrzymają niezależnie od tego, czy zostali uwzględnieni w testamencie. Istnieją jednak sytuacje w których można pozbawić osoby uprawnione prawa do zachowku.

Jako uzasadnienie tego prawa wskazuje się istnienie bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą (czyli zmarłym) a uprawnionymi do zachowku. Tym samym w kręgu bliskich osób istnieją osoby, którym pozostawienie określonych korzyści na wypadek śmierci jest obligatoryjne. Zachowek zatem eliminuje sytuacje w których po śmierci cały nasz majątek (czyli spadek) trafia do osób z nami blisko niespokrewnionych. Oczywiście kwestia ta nie pojawia się w sytuacji gdy w chwili otwarcia spadku brak jest uprawnionych do zachowku lub występują przesłanki umożliwiające pozbawienia prawa do zachowku.

Przeczytaj także Otwarcie spadku – co to znaczy, że spadek się otworzył?

Komu należy się zachowek?

Osoby uprawnione do zachowku to:

1. potomstwo (tzw. zstępni), czyli dzieci, wnuki, prawnuki itd.,
2. małżonek (żona, mąż),
3. rodzice spadkodawcy.

Nie jest jednak tak, że każda z wyżej wymienionych osób będzie zawsze uprawniona do zachowku. Prawo do zachowku przysługuje jedynie tym osobom, które byłyby powołane do spadku z ustawy (więcej na ten temat przeczytasz w artykule Rodzaje dziedziczenia – na jakiej podstawie odbywa się dziedziczenie? oraz w artykule Dziedziczenie ustawowe, czyli kto dziedziczy gdy nie ma testamentu). 

Przykład: spadkodawca, który był wdowcem, zmarł, pozostawiając po sobie trójkę dzieci. Ponadto jego rodzice żyli w chwili śmierci. W takim przypadku, zgodnie z regułami dziedziczenia ustawowego, cały majątek spadkodawcy trafiłby do dzieci w częściach równych. Tym samym tylko dzieci mogłyby domagać się zachowku. Rodzicom w tym przypadku zachowek nie będzie przysługiwał.

Komu zachowek się nie należy?

Uprawnienie do otrzymania zachowku nie jest prawem absolutnym. Są pewne sytuacje, w których nawet osoby uprawnione do zachowku go nie otrzymają. 
Zachowek nie przysługuje:

1. osobom, które zostały uznane za niegodne dziedziczenia,
2. osobom, które zrzekły się dziedziczenia,
3. osobom, które odrzuciły spadek przypadający im z mocy ustawy,
4. małżonkowi, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy tego małżonka, a żądanie było uzasadnione,
5. osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę (więcej na ten temat w artykule Wydziedziczenie – jak skutecznie kogoś wydziedziczyć?),
6. osobom, które otrzymały od zmarłego darowizny warte co najmniej tyle co przysługujący im zachowek,
7. osobom niewymienionym w Kodeksie cywilnym, choćby były w kręgu spadkobierców ustawowych, a więc np. dalszym krewnym (teściom, bratankowi, kuzynowi).

Należy jednak pamiętać, że w przypadku, gdy niegodność lub wydziedziczenie odnosi się do potomka spadkodawcy, do dziedziczenia zamiast niego dochodzi jego potomstwo (np. w przypadku niegodności syna będą to wnuki a w przypadku wnuka – prawnuki). Podobnie sytuacja będzie się miała, gdy w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia, zawartej przez potomka, skutki umowy ograniczone zostały do osoby zrzekającej się. Wówczas także do dziedziczenia, zamiast potomka spadkodawcy, dochodzą jego dalsi potomkowie. Im też przysługiwać będzie prawo do zachowku. 

Wysokość zachowku

Wartość zachowku przysługującego konkretnej osobie jest zależna od kilku czynników. W szczególności zależne jest to od:

• liczby uprawnionych do zachowku, 
• liczby darowizn, które spadkodawca przekazał za życia 
• liczby zapisów windykacyjnych. 

Wielkość zachowku obliczana jest dla każdego uprawnionego odrębnie. Zależy ona od wartości części majątku, która należałaby się danej osobie w przypadku dziedziczenia na podstawie ustawy. Najczęściej zachowek wynosi połowę tego, co dana osoba dziedziczyłaby na podstawie ustawy. W celu dokładnego obliczenia przysługującego zachowku trzeba dokonać niekiedy dokładnych i skomplikowanych wyliczeń. 

Możliwie upraszczając, całe obliczenia zachowku składają się z trzech kroków

Krok 1: określenie ułamka stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku

Krok 2: ustalenie tzw. substratu zachowku, na który składa się stan czysty spadku wraz z doliczonymi zapisami windykacyjnymi i darowiznami

Krok 3: pomnożenie substratu zachowku przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku.

Udział spadkowy stanowiący podstawę obliczenia zachowku (krok 1)

Podstawą do ustalenia zachowku jest udział spadkowy, który by przypadł uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Ustalenie udziału spadkowego stanowiącego podstawę ustalenia zachowku odbywa się nieco „abstrakcyjnie”. Bierze się tutaj pod uwagę wszystkich, tak jakby rzeczywiście doszło do skutku dziedziczenie ustawowe każdego uprawnionego. Zatem przy obliczaniu udziału spadkowego uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili. Nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Przykład: do zachowku po zmarłym uprawnione są jego dwie córki i syn. Jedna z córek odrzuciła spadek. Nie miała ona także swojego potomstwa. Udział spadkowy stanowiący podstawę ustalenia zachowku, wynosi po 1/3 dla syna i córki (nie zaś po ½ jak w przypadku „tradycyjnego” dziedziczenia ustawowego). Odrzucenie spadku przez jedną z trojga rodzeństwa nie powiększyło w tym przypadku zachowku pozostałych uprawnionych.

Zasadą jest, że uprawnionym do zachowku przysługuje połowa wartości udziału, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Wyjątkowo, gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub jest małoletni, należy mu się 2/3 udziału. 

Ustalenie substratu zachowku (krok 2)

Substrat zachowku określa się poprzez dodanie do siebie tzw. czystej wartości spadku, wartości określonych darowizn dokonanych przez spadkodawcę oraz zapisów windykacyjnych.

Czysta wartość spadku to tak naprawdę suma wartości poszczególnych składników spadku, w tym także wszelkich długów. Wartość ta może być więc ujemna (więcej na ten temat w artykule Co to jest spadek i co wchodzi w skład spadku?).

Do substratu zachowku dolicza się także wszelkie darowizny, które spadkodawca przekazał za życia. Nie dolicza się jedynie darowizn drobnych. Przykładowo do substratu zachowku wejdą zatem darowane nieruchomości, pojazdy czy kwoty pieniężne. Nie będą tutaj jednak uwzględniane drobne darowizny takie jak niewielkie upominki z okazji urodzin lub świąt.

Iloczyn substratu zachowku i udziału stanowiącego podstawę obliczenia zachowku (krok 3)

Mając ustaloną wartość substratu zachowku oraz udział spadkowy stanowiący podstawę obliczenia zachowku należy je pomnożyć. 

Przykład: spadkodawca pozostawił po sobie żonę i dwójkę dzieci. Do całości spadku powołał swoje dzieci w częściach równych (każdego do ½). Żonę w testamencie pominął. W przypadku dziedziczenia ustawowego żonie przypadłaby 1/3 część spadku. Zgodnie z ogólną zasadą, tytułem zachowku, może ona żądać połowy przypadającego jej udziału spadkowego. Udział spadkowy żony wynosi w więc 1/6 (1/3 × ½ = 1/6).

Na kim ciąży obowiązek zapłaty zachowku?

Skoro w opisanych powyżej okolicznościach pewnym osobom przysługuje prawo do żądania zachowku, to oczywiste wydaje się zadanie pytania: kto powinien zapłacić zachowek? Żądać zachowku można przede wszystkim od spadkobierców, czyli osób powołanych do spadku w testamencie. W dalszej kolejności zobowiązane do zapłaty są osoby, którym spadkodawca zapisał określoną rzecz w testamencie (chodzi o zapis windykacyjny) oraz osoby obdarowane przez spadkodawcę.

Wymagalność, czyli od kiedy można żądać zachowku? 

Uprawnienie do zachowku powstaje w chwili śmierci spadkodawcy. Nie oznacza to jednak, że już w tym momencie można dochodzić jego zapłaty. Zachowek (a ściślej roszczenie o jego zapłatę) musi stać się wymagalny. Wymagalność zachowku oznacza, że od tego momentu można go skutecznie dochodzić przed sądem. W przeciwnym wypadku sąd uzna żądanie za przedwczesne.

Przeczytaj także: Wezwanie do zapłaty zachowku – wszystko co musisz wiedzieć.

Zgodnie z najnowszym orzecznictwem uznaje się, że roszczenie o zachowek staje się wymagalne (a więc można go skutecznie dochodzić przed sądem) dopiero na skutek wezwania osoby zobowiązanej do zapłaty. Od momentu tego wezwania można również żądać zapłaty odsetek za opóźnienie w zapłacie. Mówiąc prościej, by skutecznie dochodzić zachowku przed sądem należy najpierw wezwać do zapłaty osobę, która powinna zachowek zapłacić. 

Przedawnienie – jak długo można żądać zapłaty zachowku?

Niesłychanie istotne jest, by żądanie o zapłatę zachowku zostało złożone do sądu przed upłynięciem tzw. terminu przedawnienia. Przedawnienie oznacza czas, po upływie którego nie można skutecznie dochodzić zapłaty roszczenia. Zatem jeżeli termin przedawnienia zachowku upłynie, to nawet prawidłowo wzywając do zapłaty, a następnie prawidłowo wnosząc sprawę do sądu, nic nie uzyskamy. 

Przedawnienie zachowku zależy od tego, czy spadkodawca pozostawił po sobie testament. Czas przedawnienia w każdym przypadku wynosi 5 lat. Inny jest jednak moment, od którego obliczamy przedawnienie, i tak:

• jeżeli spadkodawca nie pozostawił testamentu termin pięcioletni liczy się od dnia otwarcia spadku, czyli od dnia, w którym zmarł,
• jeżeli spadkodawca pozostawił po sobie testament to termin pięcioletni liczy się od dnia ogłoszenia testamentu.

Podstawa prawna
Kodeks cywilny: art. 991-994.